مشاهیر ایران

تألیفات پزشکی وی متعدد بوده و در زمینه‌های غیرپزشکی نیز شاخصترین اثر او فرهنگ لغت بزرگ و چهارجلدی است که باعنوان فرهنگ ناظم الاطبا مشهور است.

زندگی

دکترمیرزاعلی اکبر نفیسی(ناظم الاطباء) در ماه ربیع الاول سال ۱۲۶۳ه.ق در کرمان دیده به جهان گشود. پدرش میرزاحسن طبیب کرمانی بود که مانند نیاکانش به طبابت اشتغال داشت. نیاکان او، اعضای خاندان نفیسی‌های کرمان از چند قرن قبل در این شهر به علم طب اشتغال داشته‌اند و نسب آنهابه حکیم برهان الدین نفیس بن عوض بن حکیم کرمانی از معروفترین پزشکان قرن نهم هجری و پزشک دربار الغ بیک بن شاهرخ بن تیمور گورکانی می‌رسیده‌است. وی تحصیلات مقدماتی خود را در کرمان به پایان رسانید و مقدمات علوم و فنون طب را نزد پدر و سایر اطبای آن دوران فراگرفت، اما به خاطر ذوق و استعداد فطری که در وجود او بود، بیشتر مایل به فراگرفتن حکمت الهی و فلسفه بود. حاکم وقت کرمان یعنی محمداسماعیل خان وکیل الملک معروف به : وکیل الملک اول چون استعداد و لیاقت شخصی و خانوادگی «میرزاعلی اکبرخان نفیسی» برای فراگرفتن علم طبابت را می‌دانست، او را برای آموختن این علم ترغیب نمود.

در سال ۱۲۸۶ه.ق و در پی مساعی میرزاتقی خان امیرکبیر، صدراعظم نامدار ایران، مدرسه دارالفنون تاسیس گردید و به همهٔ حکام ایالات دستور داده شد که از هر شهر چند تن از افراد مستعد که علاقمند به فراگرفتن علوم جدید باشند را، برای تحصیل در دارالفنون به تهران اعزام نمایند. در اجرای این دستور وکیل الملک از کرمان ، «میرزاعلی اکبرخان نفیسی» را برای فراگیری علم طب به تهران فرستاد.

نامبرده با جدیت تمام در دارالفنون به تحصیل علم طب پرداخت و چنان استعداد و علاقه‌ای در این کار از خود نشان داد که پس از اندک زمانی به دستیاری و معاونت استادان خود برگزیده شد و در سال ۱۲۸۵ ه.ق ضمن تحصیل در دارالفنون برای طبابت در فوج مهندسی قشون انتخاب گردید.

در سال ۱۲۸۸ه.ق که قحطی و امراض گوناگون شهر تهران را فراگرفت، دکتر علی اکبرخان نفیسی برای درمان بیماران خدمات و مجاهدات بسیاری کرد و مدت چهارماه در بیمارستان دولتی طهران مشغول خدمت به فقرا و نیازمندان بود. وی در سال ۱۲۸۹ه.ق از طب فارغ التحصیل گردید.

در سال ۱۲۹۰ه.ق ناصرالدین شاه قاجار پس از بازگشت از سفر اول خود به اروپا درصدد برآمد که بیمارستانی به سبک اروپائی در تهران تأسیس کند و برای این کار «میرزاعلی اکبرخان نفیسی» را انتخاب نمود. وی تا سال ۱۲۹۸ه.ق مسئولیت این بیمارستان که به مریضخانه دولتی شهرت یافت را برعهده داشت و به همین دلیل لقب حکیم باشی گرفت.

ضمنا وی در سال ۱۲۹۳ه.ق در تشکیل نخستین مجلس حفظ الصحة که در تهران تشکیل شده بود، ایفای نقش کرد. در سال۱۲۹۸ ه.ق، وی بعنوان طبیب مخصوص به همراهی حاج میرزاحسین خان مشیرالدوله معروف به سپهسالار که به حکومت خراسان و تولیت آستان قدس رضوی برگزیده شده بود، به مشهد رفت و پس از تشرف به آستان مبارک رضوی، حسب دستور «سپهسالار» بیمارستان رضوی را که رو به ویرانی می‌رفت با اصول و اسلوب بیمارستانهای اروپایی بازسازی و تأسیس نمود، به طوریکه به پاس خدماتش در این سفر و مأموریت به دریافت نشان و حمایل سرتیپی نایل آمد. در سال ه۱۳۱.ق، میرزا علی اکبر خان نفیسی ناظم الاطبا مدرسه شرف را پایگذاری کرد و تا سال۱۳۲۳ ه.ق، نه تنها بدون دریافت پاداش مالی آن رابه شیوه ی اروپایی اداره می نمود بلکه بیشتر مخارج آن را شخصا" پرداخت می کرد.

آثار

وی گذشته از آن که مدت پنجاه و هفت سال تمام، شب و روز به فنّ خود یعنی مداوای بیماران اشتغال داشته و حتی این وظیفه را تا پایان عمر خویش که علیل و ناتوان شده بود، ادامه داده‌است، هرگاه که فراغتی حاصل می‌کرد در فن خویش یا فنون دیگر به تألیف و ترجمه (از زبان فرانسوی)نیز می‌پرداخت . از جمله آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• کتابی در علم تشریح (این کتاب که نخستین کتاب «ناظم الاطباء» و نخستین ترجمهٔ او از زبان فرانسه می‌باشد، بنا به یادداشت صفحه نخست آن در شب ۲۴ ربیع الاول سال ۱۳۰۵ه.ق در قریهٔ شاه رضا از قرای قمشه و هنگام توقف او در اصفهان به پایان رسیده و سایر تألیفات و ترجمه‌های او، همگی بعد از این تاریخ تدوین شده‌اند.)
• کتابی درپاتولوژی وکلینیک جراحی
• رساله‌ای در فیزیک
• رساله‌ای در جراحی
• رساله‌ای در تراپوتیک
• رساله‌ای دیگر در تشریح
• دو رساله در سوء هضم
• مذاکرات (کتابی بنابر روش کتاب aide-memoire، اثر: «دکتر کورلیو» طبیب فرانسوی، که ناظم الاطبا این کتاب را در سال ۱۳۰۷ه.ق به پایان رسانیده‌است.)
• پزشکی نامه (کتاب بسیار بزرگی است در۹۵۷ صحیفه به قطع رحلی بزرگ، در علم تراپوتیک و ماتیرمدیکال که تالیف آن در ماه رمضان ۱۳۱۴ه.ق به پایان رسیده‌است و برای مدتها کتاب مورداستفاده پزشکان و داروسازان ایرانی در اواخر عهد قاجار و اوایل عصرپهلوی بوده‌است.)
• نامه زبان آموز(صرف و نحو زبان فارسی)
• رساله درآخرین دوره بروز وبا (ناظم الاطبا این رساله را در آخرین سال بروز وبا یعنی به سال ۱۳۲۳قمری نوشته و در همان زمان این رساله چاپ شده‌است، اما درعنوان آن برای ترویج و تشویق یکی از شاگردان خود، چنین نوشته‌است : «مختصر رساله ایست در شرایط حفظ صحت و احتراز از سرایت امراض مسریه و مداوای وبا که برحسب دستورالعمل این بندهٔ درگاه، «علی اکبرطبیب»، جناب میرزااسدالله جلیل الاطباء نوشته‌اند.»

اما شاخصترین اثر وی در زمینه علوم غیرپزشکی، کتاب بزرگ فرهنگ نفیسی معروف به فرهنگ ناظم الاطبا می‌باشد که شامل چهار جلد بزرگ و مشتمل بر حدود ۲۶۰۰۰ لغت فارسی و تازی می‌باشد و او تا آخرین روزهای عمر خود مشغول تدوین آن بوده‌است. برای اطلاع بیشتر از دیگر ویژگیهای این اثر ارزنده به صفحه فرهنگ ناظم الاطبا در همین ویکی نگاه کنید.

منابع

• تاریخ طب و طبابت در ایران به روایت اسناد(از عهدقاجار تا پایان عصررضاشاه)، پژوهش و نگارش: محسن روستایی، از انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی، تهران:۱۳۸۲، جلد دوم: شرح حال طبیبان نامدار و ناشناخته ایران، صفحه:۵۹۱ تا۶۰۰ [با تلخیص و اندکی تغییر]
• شرح حال «میرزا علی اکبرخان نفیسی ناظم الاطباء»، به قلم :استاد سعید نفیسی در مقدمات کتاب فرهنگ نفیسی.
• مقاله «دکترشمس الدین نجمی» در فصلنامه کرمان، شماره۵۴.
• نامه زبان آموز (صرف و نحو زبان فارسی)، به قلم میرزاعلی اکبر خان ناظم الاطبا، تهران: ۱۳۱۶ ه.ق.
• تاریخچه دبیرستان شرف تهران، زیر نظر انجمن سالنامه دبیرستان شرف تهران:۱۳۴۰

برداشت از:ویکی پدیا